یکی از زیباترین و تاریخی‌ترین استان‌های ایران، استان یزد است که با سفر به آنجا، بدون خوردن یک قهوه تلخ می‌توانید به گذشته سفر کنید! کاروانسرای زینالدین در 67 کیلومتری جاده یزد به کرمان، یکی از دیدنی‌های جذاب استان یزد است که در این مقاله زیگوکمپ به آن سفر خواهیم کرد.
کاروانسرای زین الدین؛ استراحتگاه صفویان
یکی از بناهایی که احداث آن در گذشته رواج بسیار داشت کاروانسرا بود. این بناها که عمدتا با نیتی خیر و عام المنفعه ساخته می‌شد، استراحتگاه بین راهی برای مسافران کویر بود تا با اقامت در آن و رفع خستگی بتوانند به سلامت به مقصد برسند. اگرچه در دوره‌های مختلف تاریخی در ایران کاروانسراهای مختلفی ساخته شدند اما اوج ساخت این شاهکارهای معماری ایرانی، در دوران صفویه و به‌خصوص شاه عباس صفوی بود. به طور کلی در دوران صفویان احداث ساختمان‌های عام المنفعه مانند پل، حمام، مدرسه، آب انبار و علی الخصوص کارونسرا گسترش زیادی یافت.
یکی از زیباترین کاروانسراهای ایرانی که در حوالی مهریز یزد و به کوشش گنجعلی خان، حکمران وقت کرمان، احداث شد کارونسرا یا رباط زینالدین بود.
این کاروانسرا که در قرن 10 هجری قمری و پس از دیدار شاه عباس با حاکم کرمان به نام زینالدین گنجعلی خان ساخته شد، در گذشته محل استقرار نگهبانان و تفنگچیان(نیروهای نظامی) بوده است.
معماری منحصر به فرد کاروانسرا زینالدین
رباط زینالدین برخلاف روش معمول ساخت بنا در معماری ایرانی، به شکل دایره‌ای طراحی شده است.
- شرق و غرب آن با هم قرینه است و نمای داخلی آن 12 ضلع دارد.
- پنج برج نیم دایره را در اطراف بنای کاروانسرا می‌بینید که به دیواره بیرونی متصل شده‌اند.
- اعداد 5 و 12 در فرهنگ اسلامی اعدادی مقدس به شمار می‌روند که در ساخت این کاروانسرا از آنها استفاده شده است.
- از گذشته تاکنون آب این کاروانسرا از چشمه تأمین شده است.
- این بنای تماما آجری دیوارهایی به بلندی 8متر دارد که از حیث استحکام قابل توجه و از نظر طراحی، فوق‌‌العاده دیدنی است.
مصالح به کار رفته در این کاروانسرا و وسعت و معماری آن، قابل مقایسه با هیچ کدام از کاروانسراهای ساخته شده در عصر صفویه نیست. علت انتخاب شکل گرد و دایره‌ای برای کاروانسرای زینالدین، توان مقابله با طوفان‌های شن در کویر مرکزی و همچنین تعدیل دمای داخل بود. البته برخی از کارشناسان دلیل سوم این نوع ساخت را حفاظت بیشتر کاروانسرا در مقابل غارت و حمله راهزنان عنوان کرده‌اند.
فضای داخل رباط زینالدین با درب‌های چوبین، پرده‌های ترمه و فرش‌های دست‌باف آرامشی وصف ناپذیر به مسافران هدیه می‌دهد.
فضای خارجی کاروانسرا
اگر از نمای خارجی و یا فاصله دور به کاروانسرا نگاه کنید یک دروازه و پنج برج خواهید دید. دروازه‌ی اصلی در قسمت جنوب کاروانسرا قرار دارد و 5 برج دیگر به ترتیب یکی رو به روی دروازه اصلی، دو برج در شرق و دو برج در غرب هستند که در فاصله 20 متری از هم برای دیدبانی و مراقب از کاروانسرا ساخته شده‌اند.
فضای داخلی کاروانسرا
فضای داخلی از قسمت‌های مختلف تشکیل می‌شود که شامل رستوران رباط زینالدین، اتاق‌ها، اتاق شاه‌نشین، اصطبل و فضای داخلی برج‌هاست.
بعد از عبور از دروازه اصلی یا دروازه جنوبی کاروانسرا، وارد قسمت هشتی خواهید شد. هشتی یا دالان ورودی به صورت 8 ضلعی ساخته شده و از شرق و غرب به اصطبل‌ها راه دارد.
بعد از عبور از دالان، حیاط مرکزی رباط پیش روی شما خواهد بود. این حیاط به صورت 12 ضلعی است که هر ضلع آن به نام یکی از دوازده امام نام‌گذاری شد.
در وسط حیاط یک حوض مرکزی بزرگ قرار دارد که منبع اولیه تامین آب کاروانسرا محسوب می‌شد.
بعد از حیاط نوبت به معرفی اتاق‌ها می رسد. دور تا دور کاروانسرا اتاق‌های شاه‌نشین و اتاق‌های هشت ضلعی قرار دارند که شکل تقریبی آنها مستطیل است. اتاق‌های شاه‌نشین برای اقامت تاجران و صاحب منصبان بود در نتیجه امنیت بالایی داشت و اتاق‌های معمولی هم مخصوص مسافران عادی و یا همراهان شاه تعبیه شده بود.
رستوران کاروانسرای زینالدین
اوج زیبایی و ظرافت در طراحی داخلی کاروانسرا به اتاق شاه‌نشین برمی گردد. پشت ایوان شاه‌نشین دو اتاق هشت ضلعی بزرگ با دو گنبد و چهار اتاق کوچک تر قرار دارند. برخی معتقدند بیشتر این فضاهای داخلی برای خانواده شاه و یا اقامت بانوان صاحب منصب استفاده می‌شده است. در قسمت شمال شاه‌نشین، بادگیری وجود دارد که هوای خنک را به داخل عمارت هدایت می‌کند.
احمدعلی خان وزیری در جغرافیای كرمان درباره رباط زینالدین چنین می‌‌نویسد:
” زینالدین، گنجعلی خان زیگ حكمران كرمان به امر شاه عباس ماضی … كاروانسرای آجری در آنجا ساخته، جز چند نفر تفنگچی و مستحفظ و عمله چاپار كسی دیگر آنجا متوطن نیست.”
در سفرنامه ماركوپولو نیز به هنگام مسافرت او در مسیر یزد- كرمان می‌‌خوانیم ” یزد شهر بزرگی است … ساكنین آن مسلمانند، در صورتی‌كه بخواهند از شهر خارج شوند باید هشت روز تمام از صحرایی بگذرند كه در آن سه محل (كاروانسرا) برای اطراق مسافران ساخته‌‌اند.”
کاروانسرای زینالدین یزد به شماره ثبت ۹۲۶ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
هتل کاروانسرای زینالدین یزد
هم‌اکنون از رباط زینالدین به عنوان هتل سنتی استفاده می شود. معماری و ظاهر بنا به طور کامل حفظ شده است حدود یکصد نفر می‌توانند در این کاروانسرا اقامت داشته باشند. با اینکه وسایل و امکانات پیشرفته در کاروانسرای زینالدین دارد اما بافت سنتی و اصیل آن آسیبی ندیده است. دکوراسیون اتاق‌ها و حیاط هر گردشگری را به زمان‌های دور می‌برد و علاقه‌مندان به تاریخ شب‌هایی شگفت‌انگیز را در آن خواهند گذراند.
جالب است بدانید که رباط زینالدین در سال 2006 جایزه بهترین مرمت سال را از یونسکو دریافت کرد. مجله مشهور گردشگری تاتلر نیز آن را به عنوان یکی از 101 هتل برتر دنیا به شمار آورده است.
