جشن های آتش در ایران باستان از جمله جشن های باستانی ایران و مهمترین راه شناخت فرهنگ و تمدن اصیل ایرانی از زمان قدیم هستند. واژه جشن در اوستایی یسن خوانده میشود. این واژه اوستایی به معنی ستایش و پرستش است. هدف از برگزاری جشنها در ایران باستان، ایجاد روحیه اتحاد، تمرکزِ نیرو و نزدیکی افراد به هم بوده است.
علت آفرینش انسان در فرهنگ ایرانیان باستان رواج نیکی بوده است. این نیکی مختص زمین نبود و تمام جهان را در بر میگرفت. به همین دلیل انسان برای انجام این وظیفه سنگین، باید دائما بر ضد پلیدی و نیروهای آن در تلاش باشد و برای رسیدن به ابدیت باید از گذرگاه این جهان عبور کند. در این گذرگاه، نیروهای اهریمنی مانع راه انسان اند. ابزار و سلاح انسان در جنگ با اهریمن، پارسایی و شادمانی ست. از احتیاجات هر مبارز، علاوه بر بدن ورزیده، روان نیرومند است. جشنهایی که در طول سال برگزار میشد راهی برای دستیابی به روحی قوی، با ایمان، شاداب و سالم بودند. مردم با شرکت در این جشنها خستگی را از روانشان دور میکردند و به آن شادابی و تازگی میبخشیدند. از اصول این جشنها انجام ستایش و پرستش با سرور و شادمانی بود.
آتش در زمان ایران باستان مهمترین عنصر طبیعی جهان در میان چهار عنصر آب، باد، خاک و آتش به شمار میرفت. محل ستایش اهورامزدا برای زرتشتیان آتشکدهها بود و همین امر اهمیت آتش برای زرتشتیان را بهخوبی نشان میدهد. بر همین اساس ایرانیان باستان جشنهای سنتی زیادی بر مبنای نکوداشت آتش برگزار میکردند. در میان این جشنها، اردیبهشتگان، شهریورگان و آذرگان که از جشنهای ماهانه در ایران باستان بودند نیز قرار میگیرند. جشنهایی با عنوان جشن آتش نیز در ایران باستان وجود داشته است که تعدادی از آنها را در این مطلب معرفی میکنیم.
جشن های آتش در ایران باستان – جشن سده؛ جشن کشف آتش
گفته ها و شنیده ها درباره ریشه این جشن بسیار است. برخی آن را جشن کشف آتش میدانند. جشن سده از مهمترین جشنهای ایران باستان و به خصوص زرتشتیان جهان است که در تاریخ دهم بهمن ماه، یا روز آبان از ماه بهمن برگزار میشود. در این جشن، زرتشتیان به ستایش اهورامزدا و پایکوبی میپردازند و همراه با آن عدهای نیز به نواختن ساز مشغول میشوند.
در این جشن باستانی خواندن شاهنامه و نقالی نیز رواج دارد. مهمترین نشانه جشن سده، آتش است و زرتشتیان آتش را به نشانه قدرت و عظمت اهورامزدا برپا و همگی در جمع کردن هیزم برای روشن کردن آتش، مشارکت میکنند. از دیگر مشخصههای برگزاری جشن سده، جمع شدن زرتشتیان در کنار هم و نزدیکی افراد به یکدیگر است. در گذشته بر فراز بام خانهها و در نقاط بلند شهر و روستا آتش میافروختند و این جشن را با شادی و رقصهای آئینی برگزار میکردند.
بنابر گفتههایی، از زمان جشن سده تا زمان برداشت غلات، ۱۰۰ روز طول میکشیده است و به همین دلیل در این تاریخ جشن سده را برگزار میکردند. در آثار باقی مانده از ابوریحان بیرونی نیز، به ارتباط بین جشن سده با عدد ۱۰۰ اشاره شده است. اما بعضی از مورخان معتقدند که ارتباطی بین نامگذاری جشن سده با عدد ۱۰۰ وجود ندارد. بنابر نظر این دسته از تاریخشناسان، سده در زبان اوستایی معنی برآمدن خورشید و طلوع کردن میدهد و چون در گذشته، فصل سرما به دو بخش چله بزرگ و چله کوچک تقسیم میشد، روز دهم بهمن را پایان چله بزرگ میدانند؛ زمانی که زمین رو به گرم شدن و زایش خواهد رفت. بنابراین، ایرانیان باستان پایان چله بزرگ در این روز را با برگزاری مراسم سده جشن میگرفتند و با برپایی آتش، گرم شدن زمین و نزدیک شدن بهار را نوید میدادند.
جشن های آتش در ایران باستان – جشن چهارشنبه سوری
چهارشنبه سوری که هنوز رسم پابرجای ما ایرانیان است نیز از دیگر جشنهای آتش در ایران بوده است. در این جشن هفته آخر اسفند و انتهای فصل زمستان مردم به استقبال بهار میروند. درباره خاستگاه این جشن نظریههای مختلفی وجود دارد. بنابر یکی از این نظریهها در زمان ایران باستان مردم اعتقاد داشتند که در نزدیکی جشن فرورگان، ارواح درگذشتگان آنها به خانهها برمیشوند؛ به همین دلیل بر بام خانهها آتش میافروختند تا درگذشتگان آنها بتوانند خانه خود را پیدا کنند. شباهت ریشههای این نظریه به خاستگاه جشن هالووین غربی و جشن مردگان مکزیکی نیز قابلتوجه است. آتش در میان ایرانیان باستان عنصری پاککننده بود و در جشنهای آتش برای از بین بردن ناپاکیها از این عنصر استفاده میشد. طلب گرما و نور از دیگر دلایل روشن کردن آتش در جشن چهارشنبه سوری به شمار میرفت.
جشن های آتش در ایران باستان – جشن نوسره
جشن نوسره یکی از جشن های فراموش شده ایران است. در سی و پنجمین روز فصل زمستان یعنی پنجم بهمن جشن دیگری در ایران باستان برگزار میشد که جشن نوسره نام داشت. فلسفه برگزاری این جشن آمادگی هرچه بیشتر زرتشتیان برای برگزاری جشن سده بود. در زمان برگزاری این جشن، ایرانیان با برپاکردن آتش بزرگی، گرما و نور را جایگزین سرما و تاریکی میکردند و به خواندن دعا و نیایش مشغول میشدند. بزرگان زرتشتی در این جشن فضای مناسب برای استقبال مردم از جشن سده را ایجاد میکردند. آداب برگزاری این جشن شباهتهای زیادی به جشن سده دارد.
ایرانیان باستان به بهانه جشن و پایکوبی ، با هرنعمتی که به دست میآوردند شکر خدا و نعمتهایش را به جا می آوردند. بسیاری از این جشن ها فراموش شده اند و بسیاری دیگر در گوشه و کنار کشورمان کم و بیش اجرا میشوند. امید است که بتوانیم فرهنگ و تمدن خود را دوباره بدست آورده و حفظ کنیم.
