حتما تا به حال چندین بار کلمه کاروانسرا به گوش‌تان خورده است. ساختن این نوع بنا در گذشته رایج بوده و مدت‌هاست احداث آن منسوخ شده است. اما آیا از دلیل ساخت کاروانسراها مطلع هستید؟ درباره انواع کاروانسراها و اهمیت آنها چیزی می‌دانید؟ در این مقاله مجله زیگوکمپ به همه سوالات درباره کاروانسرا پاسخ‌های روشن خواهیم داد.
تاریخچه ساخت
نیاز انسان به سرپناه نه تنها در حال حاضر بلکه در سفر هم از روزگاران باستان مورد توجه بوده است. با توجه به این‌که غالب سفرها با پای پیاده یا با استفاده از احشام مانند شتر و قاطر و اسب انجام میشده است، طول سفرها طولانی‌تر بوده و ضرورت یک بنای بین راهی برای استراحت مسافران خسته راه احساس میشده است.
بنابراین در دوران اسلامی ایجاد این گونه بناها با ویژگی‌های گوناگون در شهر و روستا، جاده‌های حاشیه کویر و معابر کوهستانی، با نامهای مختلف همچون رباط و کاروانسرا احداث و گسترش پیدا کرد.
عملکردهای گوناگونی که در گذشته کاروانسرا به عهده داشته باعث گردیده نامهای متفاوتی برای این گونه بناها در فرهنگ لغات جای گیرد.
اسامی کاروانسرا
رباط
کاروانسرایی را که بیشتر برای نگهداری اسب و چهارپایان استفاده میشده است را رباط می‌‌گفتند ولی کاروانسرا بیشتر مورد استفاده طبقه اعیان و حکومتی تعلق داشته است.
سابات
نوع سومی از کاروانسرا نیز وجود داشته که به آن سابات می‌‌گفتند. سابات در اصل سایه‌بان و یا سایه باد بوده است. یعنی سایه بانی در مسیر باد.
سابات در مسیر راه‌ها برای استراحت چند ساعته و کوتاه‌مدت و بیشتر برای استراخت در روز ساخته میشده و فقط طاق یا ایوانی بدون در و پناهگاه بوده است بوده است. بعضی از سابات‌ها دارای آب انبار و بعضی دیگر نیز فاقد آب انبار بوده و تنها نقش سایه‌بان را داشتند.
كاربات
كاربات چنان كه پيداست خانه كاروان است و پيش از اسلام به جاي كاروانسرا به كار می‌رفته که آن نيز مانند رباط، اتاق و حوض و يا پاياب دارد و گاهی فقط دو يا سه اتاق دارد. نمونه آن در آبادی‌های كنار شاهراه كهن فارس خودنمايي می‌كند.
انواع کاروانسراها
از آن جایی که اغلب کاروانسراهای باقی مانده در ایران متعلق به دوره صفوی و بعد از آن است، لازم است در تقسیم آن تمامی عوامل از وضع آب و هوایی تا شیوه معماری منطقه‌ای مورد بررسی قرار گیرد.
تقسیم بندی منطقه‌ای
در درجه اول انواع کاروانسراهای ایران را می‌توان به گروههای زیر تقسیم بندی نمود :
- کاروانسراهای کاملاً پوشیده منطقه کوهستانی
- کاروانسراهای کرانه‌های پست خلیج فارس
- کاروانسراهای حیاط دار مناطق مرکزی ایران
تقسیم بندی نقشه‌ای (ساختار بنا)
ساختار مدور
تعداد کمی از کاروانسراهای ایران با نقشه مدور بنا گردیده است. این کاروانسراها بسیار جالب توجه و از نظر معماری حایز اهمیت فراوان بوده است.
ساختار چند ضلعی حیاط دار
این گروه از کاروانسراها به شکل چند ضلعی (اغلب 8 ضلعی) و همانند کاروانسراهای مدور، بسیار زیبا بنا شده‌اند و زمان ساخت آنها مربوط به دوره‌ای است که در معماری کاروانسراها، پیشرفت قابل ملاحظه ای به وجود آمده است. تعداد این نمونه مانند کاروانسراهای مدور بسیار کم است.
از نمونه‌های زیبای این گروه می‌توان به کاروانسرای امین آباد، خان خوره، چهار آباده و ده بید جاده اصفهان–شیراز اشاره کرد که به فرم هشت ضلعی در دوره صفوی ساخته شده و نشان دهنده شیوه معماری اصفهانی است.
ساختار دو ایوانی
همانند مدارس و مساجد و سایر بناهای مذهبی، تعدادی از کاروانسراهای ایران را به شکل دو ایوانی و به فرم مربع یا مستطیل ساخته‌اند. عموماً ایوان‌های این کاروانسراها یکی در مدخل ورودی و دیگری رو به روی آن قرار دارد.
از نمونه‌های باقیمانده این کاروانسراها می‌توان از کاروانسرای خوشاب و کاروانسرای دو کوهک نام برد.
کاروانسرا با تالار ستون دار
تعدادی از کاروانسراهای ایران با تالار ستون دار بنا گردیده اند و از آنها عموماً برای اصظبل استفاده می شده است. نمونه ای از این کاروانسراها عبارت است از کاروانسرای عسگرآباد بین جاده تهران – قم و کاروانسرای خاتون آباد در 25 کیلومتری تهران در جاده گرمسار – تهران.
ساختار چهار ایوانی
در ادوار اسلامی از طرح چهار ایوانی برای بنیادهای مذهبی و غیر مذهبی مانند مدارس ،مقبره‌ها، مساجد و کاروانسراها استفاده شده و تقریباً این طرح، نقشه ثابتی برای احداث این گونه بناها شد، به خصوص از دوره سلجوقی به بعد کاروانسراهای بسیاری با طرح چهار ایوانی احداث گردید که آثار آن در تمامی ایران پراکنده است.
طرح‌های متفرقه
این گروه، کاروانسراهایی هستند که نقشه و معماری آن با آنچه که در گروههای 1 – 5 اجمالاً بررسی شد، شباهتی ندارند. کاروانسرای سبزوار و کاروانسرای شاه عباسی جلفا از این گروه هستند.
