ایرانیان باستان جشن و سرور و شادی را یکی از نعمتهای خداوند و نشانه پیروزی نیکی بر بدی و پلیدی میدانستند و در مراحل مختلف مانند تغییر فصول، برداشت محصول و مراسم دیگر به شکرانه این اتفاقات جشن و شادی برپا میکردند.
جشن نوروز ، مهرگان، جشن سده ، چهارشنبه سوری و شب یلدا و سنت‌های دیگر ازجمله جشن‌ها و رسومات ایرانیان باستان است که بعضی از آنها هنوز وجود دارند.
شب چله یا شب یلدا یکی از همان رسومات یادگار کهن است که در آخرین شب پاییز برگزار می‌شود و مردم در این شب با شرکت در شب نشینی و خوردن انواع میوه و تنقلات سعی در بهتر گذراندن طولانی‌ترین شب سال دارند .
«یلدا» به معنای زایش و تولد است. ایرانیان باستان با این باور که فردای شب یلدا با دمیدن خورشید، روزها بلندتر می‌شوند و تابش نور ایزدی افزونی می‌یابد، آخر پاییز و اول زمستان را شب زایش مهر یا زایش خورشید می‌خواندند و برای آن جشن بزرگی برپا میکردند. رومیان آن را ناتالیس آنایکتوس یعنی روز تولد مهر شکست ناپذیر می نامند. ابوریحان بیرونی از این جشن با نام میلاد اکبر نام برده و منظور از آن را میلاد خورشید دانسته است.
شب یلدا یکی از پرخاطره ترین و زیباترین شب‌ها برای ایرانیان محسوب می‌شود. آیین‌های متفاوتی در شهرهای مختلف برای استقبال از اولین روز زمستان برگزار می‌شود. آنچه که در میان این آیین ها یکسان است، گردآمدن اعضای خانواده و دوستان و آشنایان کنار یکدیگر و گذراندن آخرین و طولانی‌ترین شب پاییز است.
مراسم شب یلدا در تهران
در تهران به رسم ایام قدیم سفره یلدا با میوه‌های تازه فصل پاییز، میوه‌های خشک شده تابستان آجیل مخصوص، شیرینی و هندوانه تزیین می‌شود. کوچکترهای خانواده به خانه بزرگترها میروند این شب به یاد ماندنی را در کنار آنها جشن میگیرند. گرفتن فال حافظ نیز در چند سده اخیر به رسوم شب یلدای تهرانیان اضافه شد که مخصوصا دختران دم بخت خواهان گرفتن این فال بودند و بزرگان با انتخاب و شکستن گردو از روی پوکی یا پر بودنش، آینده را پیش‌بینی میکردند.
رسم شب یلدا در شهرهای شمالی
سنت های کهن ایرانی در شهرهای شمالی ایران به خوبی حفظ شده اند. شرایط جغرافیایی و طبیعی این نواحی باعث شده اند که بسیاری از رسم و رسومات از زمان قدیم همچنان ادامه داشته باشند. شب یلدا در این بخش از کشورمان قصه بسیار جالبی دارد. مردم مازندران معتقدند که اگر در شب چله «ننه سرما» گریه کند، هوا بارانی و اگر پنبه‌های توی لحاف را بریزد بیرون برف و اگر گردنبند خود را پاره کند تگرگ می‌بارد.
یکی از آیین‌های مردم مازندران در این شب، طالع بینی با گردو است به این صورت که در پایان جشن، هر نفر با چشم‌های بسته تعدادی گردو برداشته و هنگام خواب زیر تشک خود گذاشته و صبح گردو‌ها را می‌شکند اگر مغز آن سفید و خوب بود، نیتش برآورده می‌شود.
همچنین در این شب برای دخترانی که نامزد دارند، از طرف داماد «خرجی» می‌فرستند. داماد در این خوانچه، تمام چیز‌هایی که برای شب چله لازم است به اضافه‌ی ماهی و مرغ قرار می‌دهد و بعد از غروب آفتاب به خانه همسر آینده خود می‌فرستد.
در گیلان هم رسوم مشابهی اجرا می‌شود. آنها توجه ویژه‌ای به خوردن هندوانه دارند و هندوانه‌هایی که محصول باغ خودشان بوده را برای شب چله در ساقه‌های برنج بافته شده نگه می‌دارند. اهالی روستاهای شرق گیلان در شب یلدا هنگام بریدن هندوانه شعری را با مضمون «امشب شب چله / خانم جیر (زیر) پله / چاقو بزنیم / هندانه کله (سر)» می‌خوانند. طالع بینی در استان گیلان اغلب با پوست هندوانه انجام می‌شود که به فال «هندانه پوس» مشهور است.
مراسم شب چله در استانهای غربی
اما در استانهای غربی کشور و مناطق لرنشین به شب یلدا «شو اول قاره» می‌گویند. در این شب نوجوانان و جوانان با رفتن به پشت بام همسایه خود و دراز کردن شالی، اشعار را بلند بلند به زبان محلی می‌خوانند و همسایه نیز در شال آنها آجیل، شیرینی و میوه و گندم شاهدانه می‌گذارد.
مناطق کردنشین مانند کرمانشاه نیز داستان گویی و شعر خوانی جایگاه ویژه‌ای در آیین‌های شب یلدا دارد به نحوی که بیشتر وقت خود را در این شب به داستان خوانی و شعر خوانی و خوردن شیرنی‌های محلی همچون نان برنجی و «برساق» سپری می‌کنند. در شهر سنندج مرکز استان کردستان نیز از قدیم اکثر خانه‌ها غذای دلمه و نان سنگک برای پذیرایی از مهمان‌ها آماده می‌کنند و این به صورت سنتی در این شهر تبدیل شده است.
مراسم شب یلدا در استانهای جنوبی
در استانهای جنوبی همچون بندر عباس و بوشهر، موسیقی محلی، همواره به عنوان بخشی جدایی ناپذیر در مراسم‌ها به شمار می‌رود. در شب یلدا نیز در اغلب این مناطق به ویژه در مناطق ساحلی، مردمان با ساز‌های بادی به جشن و سرور می‌پردازند. غذا‌های محلی نیز یکی از بخشهای مهم سفره شب یلدا در مناطق جنوبی است. نان رگاگ و درست کردن غذایی به نام سوراغ و مهیاوه که بعد از تهیه به همراه نان میل می‌شود، بخشی از سنت غذایی مردم جنوب در این شب است هرجند که نباید غذا‌های مشهوری همچون قلیه ماهی را از یاد برد.
این مراسم در استان فارس و شهر شیراز هم آداب خاص و جالبی دارد. در این شب افراد فامیل دور هم جمع می شوند و با خوردن میوه و آجیل های مخصوص که از انجیر، قصیک، خرک، برنجک و … تشکیل شده شب چله را جشن میگیرند. یکی از مراسم هایی که در شب یلدا و در میان خانم ها انجام می شود فال کلوک است.
کلوک یک کوزه بزرگ با دهانه گشاد است که در این شب خانم های نشانه خاصی را در کوزه می اندازند و سپس یک دختر بچه نشانه ای را از داخل کوزه خارج می کنند و سپس فردی به صورت فال شعری از حافظ می خواند. هر کس از شعری که برایش خوانده شده متوجه فالش می شود.
شب یلدا در خراسان شمالی و جنوبی
علاوه بر سنت های معمول که بین تمامی اقوام مشترک است، یکی دیگر از سنت‌های کهن شب یلدا در این استانها، چله بردن برای خانواده عروس است. با فرا رسیدن شب چله مردهای جوان طبق‌های آراسته میوه ، شیرینی و کله قند تزیین شده را به رسم هدیه به خانه عروس جوان می‌برند.
این طبق‌های هدیه که معمولا مسی است و روی آن با سفره‌های قرمز گلدوزی شده پوشانده شده، پر از ظرفهای بزرگ میوه پیچیده در زرورق با گل و نوارهای مواج می‌شود. مردانی این طبق‌ها را بر سر گذارده و در پی یکدیگر با شادی و پایکوبان راهی خانه عروس می‌شوند. خانواده دختر نیز به پاس قدردانی و به رسم یادبود لباس و یا قطعه پارچه‌ای را برای خانواده داماد، در سینی خالی شده هدایا می گذارند.
در استان خراسان جنوبی هم مراسم جالب “کف زدن” برپا می‌شود . در این مراسم ریشه گیاهی به نام چوبک را که در این دیار به “بیخ” مشهور است ، در آب خیسانده و پس از چند بار جوشاندن ، در ظرف بزرگ سفالی به نام “تغار” می‌ریزند . مردان و جوانان فامیل با دسته‌ای از چوب‌های نازک درخت انار به نام “دسته گز” مایع مزبور را آنقدر هم می‌زنند تا به صورت کف درآید و این کار باید در محیط سرد صورت گیرد تا مایع مزبور کف کند.
کف آماده شده با مخلوط کردن شیره شکر آماده خوردن شده و پس از تزیین با مغز گردو و پسته برای پذیرایی مهمانان برده می‌شود . در این میان گروهی از جوانان قبل از شیرین کردن کف‌ها با پرتاب آن به سوی همدیگر و مالیدن کف به سر و صورت یکدیگر شادی و نشاط را به جمع مهمانان می‌افزایند.
شب یلدا در آذربایجان شرقی و غربی
شب یلدا در این استان ها از آیین ویژه ای برخوردار است. در شب یلدا مردم آذربایجان مشغول خوردن هندوانه چله می شوند و غالبا اولین ضربه چاقو را ریش سفید مجلس به هندوانه می زند. او در هنگام این کار جمله قادا بلامیزی بو گئجه کسدوخ (بلایای خودمان را امروز بریدیم) می گویند.
در آذربایجان نیز مانند خراسان طبق های شب چله ای که با کادوهای مختلف پر شده است از طرف خانواده داماد برای خانواده عروس فرستاده می شود. استان آذربایجان شرقی نیز به عنوان یکی از خطه‌های زرخیز ایران زمین برای زنده نگه داشتن این شب به یادماندنی برای خود آداب و رسوم ویژه‌ای دارند که به پاره‌ای از آنان اشاره می‌شود. اکثر مردم آذربایجان در شب یلدا “چیله قارپیزی” (هندوانه چله) می‌خورند و معتقدند باخوردن هندوانه ، لرز و سوز سرما به تنشان تاثیر نداشته و اصلا سرمای زمستان را حس نمی‌کنند.
در بیشتر شهرها و روستاهای آذربایجان شرقی رسم بر این است که کسانی که نامزد هستند در دوران نامزدی در این شب برای نامزدهای خود “خوانچه” طبق می‌فرستند و اقوام در هر چه بهتر بودن این خوانچه‌ها کمک می‌کنند. محتویات خوانچه‌ها عبارتند از شیرینی، پرتقال، سیب، انار، هندوانه، آیینه و پارچه که با پولک و تور تزیین می‌شود. هنگام غروب، زنان فامیل هدایایی به رسم یاری به منزل داماد آورده و به جشن و پایکوبی می‌پردازند.
مراسم شب یلدا در اصفهان
در استان اصفهان نیز از قدیم‌الایام آیین‌های ویژه‌ای وجود داشته که کم و بیش هنوز هم ادامه دارد. به باور اصفهانی‌های قدیم، زمستان به دو بخش “چله” و “چله کوچیکه” تقسیم می‌شد که موعد چله از اول دیماه تا دهمبهمن بود اما “چله کوچیکه” از دهم بهمن آغاز می‌شد و تا روز سی‌ام بهمن ادامه داشت .
البته آیین برگزاری شب چله در اصفهان به دو نام “چله زری” (ماده) و”عمو چله” (نر) تقسیم می‌شود زیرا از گذشته تاکنون همه موجودات و اشیاء را بر اساس جنس مذکر و مونث تقسیم میکردند. اصفهانی‌ها دوشب را به عنوان شب چله برپا میکردند و آیین‌های مخصوص به این شب را به جا می‌آوردند.
آیین شب چله در شهر اصفهان خانوادگی برگزار می‌شده است و خانواده‌های اصفهانی با پهن کردن سفره ای با عنوان “سفره شب چله”، این شب را گرامی می‌داشتند.
هندوانه به‌عنوان نمادی کروی که برونش سبز و درونش قرمز است و سمبل خورشید محسوب می‌شود. این میوه به عنوان مهمترین میوه بر سر سفره چله قرار می‌گیرد. از دیگر بخشهای این آیین در اصفهان قدیم پهن کردن تمام البسه و رخت خوابها در هوای آزاد بویژه در مقابل خورشید بوده است.
